تو خونهتون تا حالا چند بار گفتی «این بچه اصلاً مسئولیت سرش نمیشه!»؟ یا شنیدی که مامان یا بابای دیگهای با حسرت میگه: «کاش یادش میدادم روی پای خودش وایسته»؟ واقعیت اینه که مسئولیتپذیری یه ویژگی ارثی نیست؛ آموختنیه. یعنی همونطور که به بچهمون غذا خوردن، حرف زدن یا راه رفتن یاد میدیم، میتونیم (و باید) مسئولیتپذیری به فرزندان هم یاد بدیم.
ولی چطوری؟ اصلاً از کی؟ چه جوری بدون دعوا، غر زدن یا فشار روانی، بچههامون رو به آدمهایی تبدیل کنیم که خودشون بدون اینکه مجبورشون کنیم، وظایفشون رو انجام بدن؟ جواب اینجاست… با دقت بخون، چون شاید مسیر تربیت فرزندت رو عوض کنه!
مسئولیتپذیری یعنی چی دقیقاً؟
خیلی وقتها فکر میکنیم مسئولیتپذیری یعنی بچه ظرفها رو بشوره یا اتاقش رو مرتب کنه. اینا هست، ولی فقط یه بخش کوچیکشه.
مسئولیتپذیری یعنی بچه یاد بگیره به تعهداتش پایبند باشه، نتیجهی کارهاش رو بپذیره، و برای خودش و دیگران احترام قائل باشه.
یعنی بدونه اگر قراری گذاشته، باید انجامش بده. اگر اشتباهی کرده، مسئولشه. اگه کاری رو قبول کرده، تا آخرش بره.
پس مسئولیتپذیری یعنی «ما بزرگترها» چطوری به بچهها یاد بدیم انتخاب کنن، تصمیم بگیرن، عمل کنن و پیامدها رو بپذیرن!. به همین سادگی و به همین سختی
مسئولیتپذیری با جملههای قشنگ یاد داده نمیشه
آیا تا حالا با گفتن این جملهها چیزی تغییر کرده؟
«چرا هیچ کاری رو درست انجام نمیدی؟»
«من هزار بار گفتم اینو انجام بده، باز یادت رفت»
«ببین بچهی فلانی چقدر منظمه»
«تا من صد بار نگم تکالیفتو نمینویسی»
احتمالاً نه. چون بچهها با نصیحت و غر زدن مسئولیتپذیر نمیشن. با تکرار کردن و سرزنش، فقط یا مقاومت میکنن، یا وابستهتر میشن، یا یاد میگیرن برای فرار از مسئولیت دروغ بگن یا تقصیر رو بندازن گردن دیگران
پس مسئولیتپذیری رو باید در عمل یاد داد. با فرصت دادن، تجربه کردن، و اشتباه کردن.
مسئولیتپذیری از چه سنی شروع میشه؟
خیلی زودتر از اون چیزی که فکر میکنی! حتی بچهی ۳ ساله هم میتونه مسئول کار کوچیکی باشه. مثلاً خودش اسباببازیهاش رو جمع کنه. بچهی ۵ ساله میتونه لباسش رو انتخاب کنه، یا به گلدون آب بده.
سن که بیشتر میشه، مسئولیتها هم گستردهتر میشن: بردن وسایل مدرسه، آماده کردن کیف، نوشتن تکالیف، کمک توی کارهای خونه، مدیریت پول توجیبی و…
یادت باشه: اگه همهچی رو براش انجام بدی، یاد نمیگیره. اگه رهاش کنی و بدون هدایت ولش کنی، گم میشه. باید وسط این دوتا حرکت کنیم.
چطور بچهها رو مسئولیتپذیر بار بیاریم؟
اینجا میرسیم به اصل ماجرا: چی کار کنیم که بچههامون از سر عشق و فهم، مسئولیت کارهاشون رو بپذیرن؟ نه به اجبار، نه به ترس، بلکه با حس خوب بزرگ شدن و مستقل بودن.
از کارهای کوچیک شروع کن
اولین قدم اینه که از همون کودکی کارهایی متناسب با سنشون بهشون بسپریم. مثلاً
- جمع کردن اسباببازیها
- کمک توی چیدن میز غذا
- تمیز کردن جای نقاشی یا کاردستی
- آماده کردن وسایل مهد یا مدرسه
همین کارهای ساده به بچه یاد میده: (من میتونم کاری رو انجام بدم و احساس خوبی داشته باشم)
بزار اشتباه کنه، ولی تنهاش نذار
خیلی از پدر و مادرها چون طاقت دیدن اشتباه بچه رو ندارن، سریع دخالت میکنن و کار رو خودشون انجام میدن. نتیجه؟ بچه یاد میگیره: (من نمیتونم. همیشه باید یکی نجاتم بده)
بهجای این کار، اجازه بده اشتباه کنه. مثلاً اگه وسایلش رو جا گذاشته، یه بار یادش بنداز، ولی بعدش بذار تجربه کنه چه حسی داره وقتی دفترش رو نبره مدرسه. همدلی کن، ولی حلش نکن.
انتخاب بده، نه دستور
وقتی بچه حس کنه حق انتخاب داره، احتمال بیشتری داره که مسئولیت کارش رو قبول کنه. مثلاً بپرس
«میخوای اول مشقاتو بنویسی یا اتاقت رو مرتب کنی؟»
«دوست داری امروز توی شستن ظرفا کمک کنی یا جمع کردن لباسا؟»
اینطوری هم یاد میگیره انتخاب کنه، هم پای انتخابش بمونه.
الگو باش، نه واعظ
اگه خودت همیشه از زیر مسئولیتها در میری، دائم شکایت میکنی، کار امروز رو به فردا میندازی، انتظار نداشته باش بچهت مسئولیتپذیر بشه
بچهها به حرف گوش نمیدن؛ از رفتار یاد میگیرن. پس اول خودت منظم باش، مسئولیتپذیر باش، و وقتی اشتباهی میکنی، بگو: (این اشتباه من بود. باید بهتر انجامش میدادم).
تعریف کن، نه تشویق بیجا
تشویق همیشه خوبه؟ نه! اگه بچه رو برای هر کار کوچیکی تشویق کنیم، کمکم انگیزهی درونیشو از دست میده و فقط برای جایزه کار میکنه
بهجاش سعی کن توصیف کنی. مثلاً:
«دیدم خودت رفتی و کیفت رو مرتب کردی، کارت عالی بود»
«چهقدر با دقت لیوانها رو خشک کردی، معلومه حسابی حواست جمع بوده»
این مدل تشویقها بچه رو مسئولتر میکنه، چون روی خودِ عملکردش تمرکز داره نه فقط پاداش
موانع پنهان مسئولیتپذیری
گاهی ما پدر و مادرها ناخودآگاه جلوی رشد مسئولیتپذیری رو میگیریم، بدون اینکه بدونیم. اینم چند تا از رایجترین مانعها
کمالگرایی
اگه انتظار داری بچه هر کاری رو بینقص انجام بده، همون اول زده میشه. اجازه بده کارش ناقص باشه. مهم تلاششه، نه نتیجه.
نجات دادن همیشگی
بچهای که هر بار اشتباه میکنه، سریع یکی درستش میکنه، هیچ وقت مسئولیتپذیر نمیشه. بعضی وقتا لازمه عقب وایسی و فقط نگاه کنی.
سختگیری بیش از حد
وقتی از بچه توقعات بزرگسالانه داشته باشی، نهتنها پیشرفت نمیکنه، بلکه اعتمادبهنفسش هم له میشه!.
مهارتهایی که با مسئولیتپذیری رشد میکنن
مسئولیتپذیری فقط یه ویژگی اخلاقی نیست. وقتی بچه یاد میگیره مسئول باشه، کلی مهارت مهم دیگه هم تو وجودش جوانه میزنه
- اعتمادبهنفس: چون میفهمه میتونه از پس کارها بربیاد.
- حل مسئله: چون با چالشها روبرو میشه و دنبال راهحل میگرده.
- مدیریت زمان: چون یاد میگیره کارهاش رو برنامهریزی کنه.
- استقلال: چون به کمک کمتر و کمتر نیاز پیدا میکنه.
- احساس مفید بودن: چون میبینه دیگران روی اون حساب میکنن.
- این یعنی آموزش مسئولیتپذیری، یه سرمایهگذاری بلندمدته روی شخصیت بچه.
نوجوانان و مسئولیتپذیری؛ مرز حساس
بچههایی که تو کودکی مسئولیت نداشتن، معمولاً تو نوجوانی به دردسر میافتن. از زیر بار درس و کار در میرن، دروغ میگن، یا دنبال مقصر میگردن.
تو دوران نوجوانی، وقتشه که مسئولیتهای جدیتری بهشون بدیم
- مدیریت پول توجیبی
- رسیدگی به برنامهی درسی
- شرکت در تصمیمگیریهای خونه
- داشتن کار پارهوقت یا داوطلبانه
- حتی گاهی خرید رفتن یا آشپزی کردن
اینا بهش حس قدرت میده و کمکش میکنه برای ورود به دنیای بزرگترها آماده بشه.
حمایت آگاهانه، نه دخالت
فرق بزرگی هست بین اینکه پشتیبان بچهمون باشیم یا دخالتگر. حمایت یعنی راه رو براش روشن کنیم، ولی بزاریم خودش راه بره. نه اینکه با ترسها یا کنترل زیاد، اجازهی تجربه کردن رو ازش بگیریم.
پس بهجای اینکه دائم بگی: «اگه فلان کارو نکنی، فلان میشه!»، بگو:
«این انتخاب توئه، ولی آمادهای پیامدهاشو بپذیری؟ من کنارت هستم.»
جمعبندی: تربیت مسئول، تربیت موفقه
در دنیایی که خیلی چیزها سریع و سطحی شده، داشتن بچهای که مسئولیتپذیر، متعهد، قابل اعتماد و مستقل باشه، یکی از بزرگترین نعمتهاست. ولی این بچهها یه شبه به دنیا نمیان؛ با تربیت درست، فرصت تجربه، اعتماد و آگاهی ساخته میشن.
ما بهعنوان پدر و مادر، معمار شخصیت بچههامونیم. با هر کلمه، هر رفتار و هر تصمیم، داریم آجرهای شخصیتیشون رو میچینیم. بیایم مسئولیتپذیری رو هم مثل نوشتن و خواندن، جدی بگیریم؛ چون یکی از مهمترین مهارتهاییه که تا آخر عمر همراهشونه.
🧠 فرزند مسئول، آیندهای مطمئنتر.
🌱! مسئولیتپذیری آموزش میخواد، نه اتفاق
👨👩👧👦 ما نمیخوایم بچهها همیشه کنارمون باشن؛ میخوایم وقتی تنها شدن، بلد باشن چطور کنار بیان.
🎯 در مرکز مشاوره رامش، با کمک متخصصان کودک و نوجوان، فرزندانی مستقل، مسئول و آماده برای زندگی پرورش میدیم میتونی همین الان رزرو وقتت رو انجام بدی.
📍 چون آینده از امروز ساخته میشه…
