محیط جنگی، با تمام خشونت، ناامنی و بی‌ثباتی‌اش، دنیا را از چشم کودکان به صحنه‌ای پر از تهدید و ترس تبدیل می‌کند. کودکانی که در چنین وضعیتی زندگی می‌کنند، روزمره خود را در میان صدای انفجار، بی‌خانمانی موقت، گرسنگی و فقدان منابع اولیه سپری می‌کنند. این فشارهای مداوم، علاوه بر تهدید سلامت جسمانی، تأثیرات عمیقی بر ساختار روانی و اجتماعی آن‌ها بر جای می‌گذارد. یکی از بارزترین پیامدها، افزایش رفتارهای پرخطر و ناهنجار در کودکان است که می‌تواند آینده تحصیلی، شغلی و روانی کودک را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. در این نوشتار با مروری بر نظریه‌های روانشناسی رشد و روانشناسی اجتماعی، علل، مکانیزم‌ها و پیامدهای این رفتارها را بررسی کرده و راهکارهای پیشگیری و مداخله را نیز معرفی خواهیم کرد.
۱. تعریف محیط جنگی و تأثیرات عمومی
در ادبیات روانشناسی، «محیط جنگی» به شرایطی اشاره دارد که فرد مکرراً در معرض خشونت، انفجار، تهدید جانی و ویرانی زیرساخت‌ها قرار می‌گیرد. این شرایط با ویژگی‌های زیر همراه است:
-
بی‌ثباتی مستمر: ناپایداری محل زندگی و جابه‌جایی مکرر
-
فقدان امنیت: ترس دائم از حملات و تبعات آن
-
کاهش دسترسی به منابع: گرسنگی، محرومیت از آموزش و خدمات درمانی
تمامی این عوامل دست‌به‌دست هم می‌دهند تا سیستم عصبی مرکزی کودک در وضعیت استرس مداوم قرار گیرد. در این حالت، پاسخ‌های ساده و فوری مانند خشونت و پرخاشگری به‌عنوان راهبردهای مقابله‌ای شکل می‌گیرند.
۲. سازوکارهای روان‌شناختی بروز رفتارهای پرخطر
۲.۱. فعال‌سازی مداوم محور HPA
در مواجهه با تهدید مکرر، محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) در بدن کودک دائماً فعال می‌شود و مقادیر بالای کورتیزول و آدرنالین را آزاد می‌کند. این هورمون‌ها، هرچند در کوتاه‌مدت به بقا کمک می‌کنند، اما در درازمدت باعث تحلیل رفتن توانایی تنظیم هیجان و تمرکز می‌شوند.
۲.۲. اختلال در فرایند یادگیری اجتماعی
بر اساس نظریه آلبرت باندورا، کودکان از طریق مشاهده و مدل‌سازی رفتار دیگران می‌آموزند. وقتی بزرگسالان یا همسالان در محیط جنگ برای حل مشکلات از خشونت یا فریب استفاده کنند، کودکان نیز این الگوها را آموخته و تکرار می‌کنند.
۲.۳. تضعیف مهارت‌های حل مسئله
فشار روانی ناشی از جنگ مانع شکل‌گیری سازوکارهای بهنجار حل مسئله می‌شود. در بسیاری از موارد، کودک دیگر فرصت نمی‌یابد در محیطی آرام خلاقیت به خرج دهد و راه‌حل‌های جدید بیابد؛ در نتیجه به رفتارهای سریع و کنترل‌نشده متوسل می‌شود.
۳. انواع رفتارهای پرخطر و ناهنجار
۳.۱. پرخاشگری فیزیکی و کلامی
کودکان جنگ‌زده اغلب به دلیل ناتوانی در کنترل خشم و اضطراب، رفتارهای پرخاشگرانه—از قبیل کتک‌کاری، هل دادن و تمسخر دیگر کودکان—نشان می‌دهند. این رفتارها معمولاً برای ابراز درد درونی یا جلب توجه بزرگسالان به کار می‌روند.
۳.۲. دروغ‌گویی و فریب
برای بقا یا جلوگیری از تنبیه، کودکان ممکن است به دروغ‌گویی یا فریب والدین و معلمان روی آورند. این رفتار می‌تواند شامل پنهان‌کردن مواد غذایی، جعل هویت یا دروغ دربارهٔ مفقودشدن اشیاء باشد.
۳.۳. خودآزاری
در موارد شدید، برخی کودکان به خودآزاری—مانند خراشیدن پوست یا بلع داروهای بدون نسخه—دست می‌زنند. این رفتار اغلب به‌عنوان واکنشی نسبت به درد هیجانی شدید یا احساس بی‌ارزشی بروز می‌کند.
۳.۴. بزهکاری و مشارکت در درگیری‌های مسلحانه
کودکان نوجوان ممکن است برای تأمین نیازهای اولیه خانواده یا به دلیل حس تعلق به گروه‌های مسلح، در فعالیت‌های غیرقانونی و درگیری‌های نظامی مشارکت کنند. این موضوع پیامدهای حقوقی و اخلاقی گسترده‌ای دارد.
۴. نظریه‌های روانشناسی اجتماعی مرتبط
۴.۱. نظریه تنش (Strain Theory)
بر اساس این نظریه، فشارهای اجتماعی و اقتصادی—مانند فقر و بی‌خانمانی—کودکان را به سوی رفتارهای نابهنجار می‌راند تا منابع مورد نیاز خود را تأمین کنند.
۴.۲. نظریه یادگیری اجتماعی (Social Learning Theory)
کودکان در معرض مشاهده مکرر خشونت و تحقیر، این الگوها را فراگرفته و در شرایط مشابه به‌کار می‌گیرند. رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز می‌توانند این رفتارها را تقویت کنند.
۴.۳. نظریه کنترل اجتماعی (Social Control Theory)
این نظریه معتقد است که وقتی پیوندهای عاطفی کودک با خانواده، مدرسه و جامعه ضعیف شود، انگیزه او برای رعایت قوانین و هنجارهای اجتماعی کاهش می‌یابد و احتمال روی‌آوردن به رفتارهای پرخطر افزایش می‌یابد.
۵. عوامل تشدیدکننده و عوامل محافظتی
۵.۱. عوامل تشدیدکننده
-
فقدان حمایت عاطفی: جدایی از والدین یا از دست دادن آن‌ها
-
مهاجرت و آوارگی: جابه‌جایی‌های مکرر و عدم ثبات مسکن
-
شاهد خشونت خانوادگی یا اجتماعی: تماشای کتک‌کاری والدین یا همسایگان
-
کاهش دسترسی به آموزش: ترک تحصیل یا تعطیلی مدارس
۵.۲. عوامل محافظتی
-
شبکه‌های حمایت اجتماعی: حضور خانه‌های امن، اردوگاه‌های حمایتی و گروه‌های همیار
-
مداخلات آموزشی: کلاس‌های آموزشی و برنامه‌های مهارت‌آموزی در شرایط بحرانی
-
خانواده‌ای پایدار: در صورت وجود والدین یا سرپرستان معتمد، تماس و تعامل مداوم به سلامت روانی کودک کمک می‌کند
-
فعالیت‌های هنری و ورزشی: ارائه فرصت‌هایی برای بیان احساسات به‌صورت خلاقانه و کنترل‌شده
۶. پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت رفتارهای پرخطر و ناهنجار در کودکان
۶.۱. پیامدهای کوتاه‌مدت
-
اختلال در خواب: بی‌خوابی یا کابوس‌های مکرر
-
کاهش تمرکز: مشکلات در یادگیری و انجام تکالیف
-
اختلالات جسمانی: سردرد، دل‌درد و ضعف ایمنی
۶.۲. پیامدهای بلندمدت
-
اختلالات شخصیت: تکوین شناخت‌های منفی نسبت به خود و دیگران
-
افسردگی و اضطراب مزمن: افزایش خطر خودکشی یا خودآزاری
-
سوءمصرف مواد: پناه بردن به الکل یا مواد مخدر به‌عنوان راه فرار از درد هیجانی
-
آسیب به آینده تحصیلی و شغلی: ترک تحصیل زودهنگام و عدم آمادگی برای ورود به بازار کار
۷. راهکارهای پیشگیری و مداخله در رفتارهای پرخطر و ناهنجار در کودکان
۷.۱. تقویت ساختار خانواده و جامعه
-
ایجاد مراکز حمایت خانواده: ارائه مشاوره روان‌شناختی و دوره‌های آموزشی برای والدین
-
تشکیل گروه‌های همیار کودکان: جلسات هفتگی با هدایت روان‌شناس برای بیان احساسات و یادگیری مهارت‌های اجتماعی
-
استقرار واحدهای آموزشی سیار: استفاده از کانکس یا چادر آموزشی برای ادامه تحصیل
۷.۲. مداخلات روان‌درمانی
-
بازی‌درمانی (Play Therapy): فراهم کردن اسباب‌بازی و فضای امن برای بیان هیجانات
-
درمان شناختی–رفتاری (CBT): آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و بازسازی افکار منفی
-
هنر‌درمانی و موسیقی‌درمانی: استفاده از نقاشی، موسیقی و نمایش برای کاهش استرس
۷.۳. برنامه‌ها و فعالیت‌های گروهی
-
کارگاه‌های مهارت‌آموزی: مثل کارگاه‌های نقاشی، قصه‌گویی و کاردستی
-
ورزش و بازی تیمی: فوتبال، والیبال و بازی‌های بومی برای تقویت حس همکاری و اعتماد
-
رویدادهای فرهنگی: نمایش فیلم‌های کودکانه و تئاتر خیابانی با موضوعات امیدبخش
۷.۴. حمایت‌های آموزشی
-
دوره‌های جبرانی و تقویتی: برای جبران عقب‌ماندگی تحصیلی
-
استفاده از فناوری: کلاس‌های آنلاین و اپلیکیشن‌های آموزشی کم‌داده
-
آموزش مهارت‌های زندگی: مدیریت هیجان، حل مسأله و تصمیم‌گیری
۸. نتیجه‌گیری
افزایش رفتارهای پرخطر و ناهنجار در کودکان جنگ‌زده، نتیجه تعامل پیچیده‌ای از فشارهای روانی، بی‌ثباتی اجتماعی و فقدان حمایت‌های عاطفی است. این رفتارها، اگر به‌موقع شناسایی و مداخله نشوند، می‌توانند به اختلالات عمیق روانی، اجتماعی و تحصیلی منجر شوند. اجرای برنامه‌های چندوجهی شامل تقویت ساختار خانواده، استقرار مراکز حمایتی، مداخلات روان‌درمانی تخصصی و ارائه فرصت‌های آموزشی و فرهنگی، می‌تواند به کاهش این آسیب‌ها کمک کرده و مسیر رشد سالم کودکان را هموار سازد.
مرکز مشاوره رامش
اگر فرزندتان در محیط جنگ‌زده با رفتارهای پرخطر یا مشکلات هیجانی و اجتماعی مواجه است، تیم مشاوران و روان‌شناسان مرکز رامش آماده ارائه خدمات تخصصی است. برای رزرو نوبت مشاوره حضوری یا آنلاین و دریافت راهنمایی‌های عملی جهت حمایت از کودک دلبندتان، با شماره ۰۹۱۵۰۷۵۹۵۷۴ تماس بگیرید یا به صفحه رزرو نوبت مراجعه نمایید. ما در کنار شما هستیم تا سلامت روان و آینده روشن‌تری برای فرزندان‌مان بسازیم.
