رشد سالم کودک مستلزم فراهم بودن شرایط امن، ثبات عاطفی و دسترسی به فرصت‌های یادگیری و بازی است. در اماکن جنگ‌زده اما تمامی این نیازها دچار اختلال می‌شود و به توقف رشد هیجانی و شناختی در کودکان منجر می شود؛ چرا که ناامنی مداوم، ترس از حملات، تخریب زیرساخت‌های آموزشی و اجتماعی، و فشارهای روانی شدید، روند طبیعی رشد هیجانی و شناختی کودک را متوقف یا کند می‌سازد. در این مقاله، با تکیه بر نظریه‌های روانشناسی رشد، به بررسی عوامل مؤثر بر توقف یا کندی رشد هیجانی و شناختی کودکان درگیر جنگ، پیامدهای آن و راهکارهای مداخله و حمایت خواهیم پرداخت.
۱. ضرورت محیط امن و پایدار برای رشد
از نگاه روانشناسی رشد، کودک برای شکل‌گیری الگوهای هیجانی و شناختی سالم، به «محیط بازی‌کننده»، «تعامل مستمر با والدین و همسالان» و «احساس امنیت» نیاز دارد. هر یک از این مؤلفه‌ها:
- محیط بازی‌کننده: امکان تمرین مهارت‌های حل مسئله، خلاقیت و تنظیم هیجان را فراهم می‌کند.
- تعامل با والدین و همسالان: به توسعه زبان، همدلی، مهارت‌های اجتماعی و اعتماد به نفس کمک می‌کند.
- احساس امنیت: زیربنای سلامت روان و پذیرش تجربه‌های جدید است.
وقتی جنگ این زیربناها را تخریب می‌کند، زنجیره‌ای از وقفه‌ها در رشد کودک آغاز می‌شود.
۲. عوامل توقف رشد شناختی
۲.۱. اختلال در دسترسی به آموزش
- تخریب مدارس و معابر دسترسی: بمباران یا درگیری مستقیم مدارس، مدارس موقت و کلاس‌های آنلاین را با اشکالات فنی و منابع محدود مواجه می‌سازد.
- جابه‌جایی مکرر خانوادگی: کودکان بی‌خانمان یا آواره در تأسیس پیوستگی یادگیری با مشکل مواجهند؛ چرا که هر بار با معلمان، روش‌ها و زبان متفاوتی سروکار دارند.
- کمبود نیروی آموزشی متخصص: معلمان نیز ممکن است مهاجرت یا درگیری را تجربه کنند و کلاس‌ها فاقد هدایت حرفه‌ای شوند.
۲.۲. استرس مزمن و اختلال توجه
اضطراب مداوم از صدای انفجار، ترس از دست دادن اعضای خانواده و عدم اطمینان به آینده، موجب آزادسازی طولانی‌مدت هورمون‌های استرس (کورتیزول) در بدن کودک می‌شود. این امر:
- توانایی تمرکز و دقت را کاهش می‌دهد؛
- حافظه کاری را مختل می‌سازد؛
- انگیزه برای یادگیری را کاهش می‌دهد.
۲.۳. کمبود محرک‌های محیطی
محیط جنگ‌زده غالباً فاقد اسباب‌بازی‌های آموزشی، منابع کتابخانه‌ای یا فضایی برای کنجکاوی و پژوهش کودک است. محرومیت از این محرک‌ها رشد مهارت‌های حل مسئله، خلاقیت و استدلال منطقی را با وقفه مواجه می‌کند.
۳. عوامل توقف رشد هیجانی
۳.۱. فقدان ثبات عاطفی
قطع ارتباط مکرر با والدین یا ترس از جدایی اجباری، تجربه «اضطراب جدایی» را تشدید می‌کند. این اضطراب:
- به تحریک واکنش‌های گریه، لجبازی یا عقب‌نشینی هیجانی منجر می‌شود؛
- حس ناامنی پایه‌ای را در کودک نهادینه می‌سازد.
۳.۲. کمبود فرصت پردازش احساسات
در شرایط جنگ، فضای گفتگو درباره ترس، اندوه یا خشم محدود است و بزرگسالان خود درگیر بحران‌های روانی‌اند. کودک فرصت نمی‌یابد احساساتش را به‌درستی بشناسد و بیان کند؛ این مسئله مانع توسعه مهارت‌های تنظیم هیجان (Emotion Regulation) می‌شود.
۳.۳. الگوهای نامناسب رفتار والدین
استرس و افسردگی والدین و مراقبان می‌تواند به بروز رفتارهای پرتنش، پرخاشگرانه یا عدم توجه به نیازهای عاطفی کودک منجر شود. در نتیجه:
- الگوهای ناسالم مقابله‌ای توسط کودک آموخته می‌شود؛
- احتمال بروز اختلالات رفتاری و عاطفی افزایش می‌یابد.
۴. پیامدهای توقف رشد هیجانی و شناختی
۴.۱. پیامدهای اولیه
- تأخیر در گفتار و زبان‌آموزی: کمبود تعامل زبانی و اضطراب مزمن مانع از تمرین و توسعه مهارت‌های کلامی می‌شود.
- کاهش مهارت‌های اجتماعی: کودک نمی‌تواند ارتباط مؤثر با همسالان برقرار کند و در بازی‌های گروهی شرکت نماید.
- ناتوانی در تنظیم هیجان: خشم یا ترس غیرقابل کنترلی بروز می‌کند.
۴.۲. پیامدهای بلندمدت
- اختلالات رفتاری مزمن: اضطراب اجتماعی، پرخاشگری، دوری از جمع و احتمال تجربه مشکلات قانونی یا مدرسه‌ای.
- افت تحصیلی: عدم کسب مهارت‌های پایه‌ای ریاضی، خواندن و نوشتن، که عملکرد تحصیلی و فرصت‌های شغلی آینده را تهدید می‌کند.
- درگیری با سلامت روان: افزایش احتمال بروز افسردگی، اختلالات اضطرابی و حتی اختلال استرس پس از سانحه (PTSD).
۵. راهکارهای حمایت و مداخله
۵.۱. بازسازی ساختار آموزشی
- مدارس سیار و کلاس‌های پاپ‌آپ: استفاده از چادرهای آموزشی یا کانکس‌های مجهز برای برپایی کلاس‌های موقت در مناطق امن.
- آموزش معلمان بومی: دوره‌های فشرده برای معلمان محلی با تمرکز بر تکنیک‌های آموزش در شرایط بحرانی.
۵.۲. ایجاد فضاهای بازی و یادگیری
- تکثیر «حیاط‌های بازی امن»: زون‌های مشخص در پناهگاه یا مناطق باز بدون خطر انفجار برای بازی‌های آزاد و سازمان‌یافته.
- بازی‌درمانی و هنردرمانی: فراهم‌سازی اسباب‌بازی‌های آموزشی، ابزارهای نقاشی و موسیقی برای بیان احساسات و تقویت خلاقیت.
۵.۳. مداخله روان‌شناختی
- گروه‌های حمایت همسالان: دیدارهای منظم کودکان برای گفتگو و فعالیت‌های گروهی با راهنمایی روان‌شناس.
- درمان شناختی-رفتاری مخصوص کودکان: آموزش مهارت‌های مواجهه با ترس و اضطراب از طریق داستان‌درمانی و بازی.
۵.۴. تقویت مهارت‌های خانواده
- آموزش والدین: تکنیک‌های گوش دادن فعال، تأیید هیجانی و استفاده از زبان مناسب برای حمایت از کودک.
- حمایت از والدین: مشاوره فردی و گروهی برای کاهش استرس و افزایش توانمندی آنان در مراقبت عاطفی.
۶. نمونه‌های موفق
- پروژه «کلاس‌های رنگین‌کمان» در مناطق شمال عراق: با همکاری سازمان‌های غیردولتی، کلاس‌های ویژه کودکان آواره با استفاده از نرم‌افزارهای تعاملی و مربیان محلی راه‌اندازی شد که باعث افزایش ۳۰٪ مهارت‌های زبانی و اجتماعی شد.
- طرح «باغ‌های بازی صلح» در لبنان: ایجاد فضاهای سبز سازمان‌یافته برای بازی و هنر که کودکان بتوانند ضمن بازی، احساسات خود را بروز دهند و اضطراب را کاهش دهند.
۷. نتیجه‌گیری
توقف یا کندی رشد هیجانی و شناختی کودکان درگیر جنگ، نتیجه ترکیب عوامل ساختاری (تخریب مدارس، فقر محرک‌ها) و روانی (استرس مزمن، فقدان حمایت عاطفی) است. پیامدهای این پدیده در کوتاه‌مدت به تأخیر در یادگیری و مشکلات رفتاری و در بلندمدت به اختلالات روانی مزمن و کاهش چشم‌اندازهای تحصیلی و شغلی منتهی می‌شود. مداخله‌های چندوجهی شامل بازسازی زیرساخت‌های آموزشی، فراهم‌سازی فضاهای امن بازی، مداخلات روان‌شناختی تخصصی و آموزش خانواده‌ها برای حمایت هیجانی، کلید بازیابی مسیر رشد طبیعی کودک هستند.
مرکز مشاوره رامش
اگر شما یا کودک دلبندتان به‌دلیل تجربه جنگ و ناامنی دچار مشکلات هیجانی یا شناختی شده‌اید، تیم روان‌شناسان و مشاوران مرکز رامش در کنار شماست. برای دریافت نوبت مشاوره حضوری یا آنلاین و آغاز مسیر حمایت و بازتوانی رشد فرزندتان، از طریق شماره ۰۹۱۵۰۷۵۹۵۷۴ یا صفحه رزرو، رزرو وقت نمایید. ما با تکیه بر روش‌های علمی و تجربه‌های موفق بین‌المللی، آماده همراهی شما هستیم.
